International Research Journal of Commerce , Arts and Science

 ( Online- ISSN 2319 - 9202 )     New DOI : 10.32804/CASIRJ

Impact Factor* - 6.2311


**Need Help in Content editing, Data Analysis.

Research Gateway

Adv For Editing Content

   No of Download : 63    Submit Your Rating     Cite This   Download        Certificate

समर्थ: पदविधि: - एक विवेचन

    1 Author(s):  TARUN KUMAR DEEP

Vol -  4, Issue- 3 ,         Page(s) : 534 - 538  (2013 ) DOI : https://doi.org/10.32804/CASIRJ

Abstract

समर्थ: पदविधि: पाणिनीय व्याकरण का एक अत्यन्त महत्त्वपूर्ण सूत्र है यह अत्यन्त व्यापक है। इसकी व्यापकता विभक्ति विधान, समास, तद्धित आदि वृत्तियों में हैं। इसके महत्त्व को ध्यान में रखते हुए आचार्य पतञ्जलि पूरे एक आह्निक का उपयोग किया है। अत: प्रकृत सूत्र को समझने के लिए पद, विधि, पदविधि से सम्बद्ध स्थल आदि की चर्चा अत्यंत आवश्यक है।

  1.   निरुक्त 1.1
  2.   (क) अर्थानिश्चयात् संदेहे सति प्रश्नः। किं भावसाध्नः उत कर्मसाध्नः।  तत्रा भावसाध्ने पदानां विध्ीयमानत्वात् कर्मणि षष्ठी। इतरत्रा शेषषष्ठी महाभाष्यप्रदीप 2.1.1, भाग 2, पृष्ठ 313 (ख) विध्रििति को{यमिति- भाष्यस्य न स्वरूप प्रश्ने तात्पर्यं तस्य श्रोत्रोण निश्चितत्वादित्यतो{भिप्रायमाह को{यमित्यस्य- किमर्थंको{यमित्यर्थः।। ;महा.प्र.उ. वहीद्ध (ग) ‘विध् विधने’ इत्यस्यौणादिकेन्प्रत्ययान्तस्य निवृत्त्यर्थं विपूर्वाद्वा×ा् इत्युक्तम्। स्वरे चानयोर्भेदः। इन्प्रत्ययान्तस्याद्युदात्वात् किप्रत्ययान्तोदात्तत्वात्।। तस्यैव प्रयोगदर्शनमुत्तरे हेतुः। कर्मसाध्न इति। एतद्भावसाध्नेन निवृत्यर्थमुक्तम्।
  3.   विध्ीयत इति वाक्यप्रदर्शनं सुखप्रतिपत्त्यर्थम्- महाभाष्यप्रदीप 2.1.1, पृष्ठ 313
  4.   ;कद्ध विध् िशब्दः कर्मसाध्न इति दर्शयति - विध्ीयत इति विध्रििति। कार्यमित्यर्थः। पदानामिति। शेषलक्षणा षष्ठी। पदानां सतां यत्कार्यं विध्ीयत इत्यर्थः। यदि तु भावसाध्नो विध्शिब्द आश्रीयेत- विधनं विध्रििति, ततः पदेषु कृद्योगलक्षणा कर्मणि षष्ठी- पदानामसतां निष्पादनं पदविध्रििति, तत्रा समास त(ितसुब्धतुवृत्तयो न संगृहीताः स्युः। तत्रा ही पदानां सतां समासादिकार्यं विध्ीयते, न पुनः पदत्वम्। ननु च कर्मसाध्न पक्षे{पि विभक्तिविधनमसंगृहीतं स्यात्। काशिकावृत्ति पदम×जरी 2.1.1
  5. ;खद्ध विध् िशब्दो{यमस्त्येव भावसाध्नः- विधनं विध्रििति, अस्ति च कर्मसाध्नः विध्ीयत इति विध्ःि। तत्रा भावसाध्ने विध्शिब्द आश्रीयमाणे पदानामपरिनिष्पन्नानां परिनिष्पादनं पदविध्रििति पदेषु कर्माणि कृद्योगा लक्षणा षष्ठी, तेषां विध्निा सम्बन्धत्। कर्मसाध्ने तु परिनिष्पन्नानां व्यवस्थितानामेव पदानां यत् समासादि कार्यं विध्ीयते स पदविध्ःि। तत्रा पदेषु च शेषलक्षणा षष्ठी भवति, विध्ीयमानस्य कार्यस्य पदसम्बन्ध्त्विेनोपादानात्। तत्रा यदीह भावसाध्नों विध्शिब्द आश्रीयेत तथा विभक्तिविधनंमेव संगृहीतं स्यात्। समास- पराघõवद्भाव - त(ितवृत्त्यादिकं न संगृह्यते, न हि तत्रा पदानामसतां विधनम्, किं तर्हि? व्यवस्थितानामेव पदानां समासादि कार्र्यं विध्ीयते। इतरत्रा तु विध् िशब्द आश्रीयमाणे ते{पि संगृहीता भवन्तीति मन्यमानः कर्मसाध्नं विध्शिब्दमाश्रित्य - विध्ीयत इति विध्रिित। काशिकावृत्ति न्यास, 2.1.1
  6.   वर्णविधै समर्थ परिभाषा मा भूत। काशिकावृत्ति
  7.   पदसम्बन्ध्ी यो विध्ःि स समर्थाश्रितो बोध्यः वैयाकरणसि(ान्तकौमुदी 2.1.1
  8.   समर्थः पदविध्ःि पर वैयाकरणसि(ान्तकौमुदी की वृत्ति

*Contents are provided by Authors of articles. Please contact us if you having any query.






Bank Details