19वीं शताब्दी के उत्तरार्द्ध में उत्तर प्रदेश की दलित जातियों के मध्य शिक्षा और विकास
1
Author(s):
ANIL PAL
Vol - 10, Issue- 2 ,
Page(s) : 34 - 40
(2019 )
DOI : https://doi.org/10.32804/CASIRJ
Abstract
यह लेख 1850 के उपरान्त उत्तर प्रदेश की दलित जातियों के मध्य शिक्षा और विकास पर प्रकाश डालता है। इसके अन्तर्गत दलितों के शैक्षिक स्तर, शिक्षा व्यवस्था का रूप, शैक्षिक चेतना को जागृत करने में दलित समाज सुधारकों की भूमिका तथा दलित शिक्षा के प्रति सरकारी रवैये का भी परीक्षण किया है तथा दलित समाज से जुड़ी समस्या को भी सामने लाने का प्रयास किया है। जैसे कि दलित इतिहास लेखन के सरोकारों में हो रहे बदलावों तथा मुक्ति के साथ-साथ शिक्षा के सवालों और सीमाओं को समझने में कितने सहायक हैं, कहने का तात्पर्य यह है कि शिक्षा के प्रति दलित विमर्श के बदलाव की दिशा क्या रही है, अर्थात् उसकी दृष्टि में किस तरह के बदलाव आए हैं, यह अध्ययन उन प्रश्नों को औपनिवेशिक संदर्भ में समझने की भी कोशिश करता है।
- बहुजन सन्देश, बहुजन एकता मंच, नई दिल्ली द्वारा बाबा साहेब की 126वीं जयन्ती पर प्रकाशित पुस्तिका
- थोमस, एफ. डब्ल्यू, दा हिस्ट्री एण्ड प्रोसपेक्टस आॅफ ब्रिटिश एजूकेशन इन इंडिया, लंदन, 1891
- रिर्पोट आॅफ दा इण्डिया एजुकेशन कमीशन, अपोइन्टिड बाई दा रेसोल्यूशन आॅफ दा गवर्नमेन्ट आॅफ इण्डिया, 3 फरवरी, 1882
- शार्प, एच, स्लेक्सन फ्राॅम ऐजुकेशन रिकाॅर्ड, पार्ट-प्प्, (1840-1852) एक्सट्रेक्ट फ्राॅम द रिर्पोट आॅफ जनरल कमेटी आॅफ इंस्टीट्यूशन, 1835
- रिचले, जे.ए., स्लेक्सन फ्राॅम एजुकेशन रिकार्ड, पार्ट-प्प्, (1840-182) एक्सट्रेक्ट फ्राॅम द रिपोर्ट आॅफ जनरल कमेटी आॅफ इंस्टीट्यूशन, 1835
- डिस्पैच फ्राम दा कोर्ट आॅफ डारेक्टर आॅफ इस्ट इंडिया कम्पनी आॅफ दा गवर्नर जनरल आॅफ इण्डिया इन कोसिंल, पेरा 2, न. 49, 19 जुलाई, 1854
- स्लेक्सन फ्राम दा रिकाॅर्ड आॅफ गवर्नमेन्ट आॅफ इण्डिया, होम डिपार्टमेन्ट, छवण् स्ग्ग्टप्ए ए स्लेकसन आॅफ डिस्पैच फ्राॅम द होम गवर्नमेन्ट आॅन दा सब्जेक्ट आॅफ ऐजुकेशन इन इण्डिया, कलकत्ताः दा सुपरिटेन्डेन्ट आॅफ गवर्नमेन्ट प्रिंटिंग, 1870
- स्मिथ, जार्ज, दा एनलस आॅफ इण्डियन एडमिनिस्ट्रेसन इन दा ईयर, 1868-69, टवसण् ग्प्टए (श्रीरामपुर, 1870)
- पार्लियमेन्टरी पेपर्स, 1859, पार्ट-1, सेक्सन-11, वाल्यूम ग्ग्प्ट, 1867
- कोर्ट चार्टर एण्ड प्राईमरी एजुकेशन इन दा नाॅर्थ वेस्टर्न प्रोविन्स एण्ड अवध, इण्डियन प्रेस, इलाहाबादः इण्डियान एजुकेशन कमीशनए 1897
- हंटर, इण्डियन ऐजुकेशन कमीशन, 1882
- कीर, धनंजय, डाॅ॰ अम्बेडकर लाईफ एण्ड मिशन, बाम्बेः पाॅपुलर प्रकाशन, 1971
- जनरल रिपोर्ट आॅन पब्लिक इंस्ट्रक्शन इन दा युनाईटेड प्रोविंस आॅफ आगरा एण्ड अवध, इलाहाबादः युनाईटेड प्रोविन्स गवर्नमेन्ट प्रेस, 1905
- ब्रिग्स, डब्ल्यू, द चमार (अनु. जयप्रकाश कदर्म) नई दिल्लीः सम्यक प्रकाशन, 2014
- जनरल रिपोर्ट आॅन पब्लिक इंस्ट्रक्शन इन दा युनाईटेड प्रोविंस आॅफ आगरा एण्ड अवध, इलाहाबादः युनाईटेड प्रोविन्स गवर्नमेन्ट प्रेस, 1917
- शार्प, एच, प्रोग्रेस आॅफ एजुकेशन इन इण्डियाज 1912-1917, कलकत्ताः, सुपिरटिन्डेन्ट आॅफ गवर्नमेन्ट आॅफ इण्डिया, प्रिंटिंग, 1918
- लेटर आॅफ डिप्टी इन्सपेक्टर आॅफ स्कूल, बिजनोर डिस्ट्रीक्ट, युनाइटेड प्रोविन्स, 18 मार्च, 1911 (ब्रिग्स, चमार)
- जनरल रिपोर्ट आॅन पब्लिक इन्स्ट्रक्शन इन दा युनाइटेडि प्रोविन्स आॅफ आगरा एण्ड अवध, इलाहाबादः गवर्नमेन्ट प्रेस, युनाइटेड प्रोविन्स, 1912
- वेयर रिपोर्ट आॅफ प्राइमरी एजुकेशन फाॅर बाॅयज एण्ड गल्र्स
- पुलिस एबस्ट्रेक्ट आॅफ इन्टेलिजेन्स, 20 मई 1921
- पुलिस एबस्ट्रेक्ट आॅफ इन्टेलिजेन्स, 2 मई 1924
- पुलिस एबस्ट्रेक्ट आॅफ इन्टेलिजेन्स, 6 मार्च 1926
- पुलिस एबस्ट्रेक्ट आॅफ इन्टेलिजेन्स, 10 जुलाई 1926
- भारती, कवंल, स्वामी अच्छूतानन्द ‘हरिहर’ और हिन्दी नवजागरण, नई दिल्ली, स्वराज्य प्रकाशन, 2011
|